आगरकोट किल्ला आणि पाणथळीतले पक्षी

सत्तरीचे दशक गाठण्यापूर्वी ‘पाणथळ आधिवास’ हा तसा एक दुर्लक्षित अभ्यासाचा विषय. सर्वसामान्य जनता व संशोधक मंडळी असे दोन्ही गट हे याबाबत उदासीन होते. परंतु १९७१ या वर्षी पार पाडलेल्या ‘रामसार पाणथळ अधिवास संमेलना’नंतर मात्र हे चित्र पुरते बदलून गेले. ही गोष्ट आहे अशाच एका अज्ञात छोट्याशा पाणथळ अधिवास आणि त्यात विचरण करणाऱ्या विहंग मंडळीची.

अलिबागमधील रेवदंडा किल्ला आणि समुद्र किनारा हा नेहमीच पर्यटकांना भुरळ घालत असतो परंतु याच प्रसिद्ध पर्यटन क्षेत्राभोवती असे काही छोटे मोठे अधिवास आहेत जे निसर्ग निरीक्षण व खास म्हणजे पक्षी निरीक्षण करणाऱ्या पक्षी मित्रांपासून अजूनही आडोसा घेऊन आहेत.

Wetland वा पाणथळ जमीन म्हणून कोणत्या गोष्टीचा अंतर्भाव होतो असा प्रश्न जर तुम्हाला पडला असेल तर त्याच उत्तर फार सोपे आहे परंतु पाणथळ जमीन म्हणून जे काही आहे हे समजून घ्यायचं म्हणजे त्याची व्याप्ती मात्र फार मोठी आहे. १९७१ मध्ये पार पडलेल्या ‘रामसार अधिवेशनात’ याची रीतसर व्याख्या निर्मित झाली. दलदल, कुजून रुपांतर झालेले वनस्पतीजन्य-जमीन किंवा पाण्याचे क्षेत्र, नैसर्गिक किंवा कृत्रिम, स्थायी किंवा तात्पुरते, साचलेल्या पाण्यासह जेथे कधी ताजे पाणी येते ती जमीन मग ते पाणी गोड असो वा खाडी वा समुद्राचे खारे पाणी व त्याच बरोबर सागरी पाण्याच्या क्षेत्रासह जेथे ओहोटीच्या वेळी पाण्याची खोली सहा मीटरपेक्षा कमी असते अशा सगळ्या जागा या पाणथळ अधिवास म्हणून गृहीत धरल्या जातात. जलविज्ञान, पर्यावरणीय आणि भूवैज्ञानिक पैलू या सगळ्या विषयांना सोबत करत १९७९ मध्ये कोवर्दिन आणि इतर संशोधक चमू याने एक संशोधक शोधनिबंध प्रसिद्ध केला ज्यात सगळ्यात पहिल्यांदा पाणथळ जमीन आणि तिचे उपप्रकार असं सर्वसमावेशक स्पष्टीकरण मांडण्यात आले. मिलेनियम इकोसिस्टम मूल्यांकन या जगविख्यात संकेतस्थळावर नोंदवलेल्या सूचनेनुसार जगभरातील उपलब्ध एकूण क्षेत्रफळापैकी सुमारे ७ टक्के इतके क्षेत्र हे ‘पाणथळ अधिवास’ क्षेत्रांमध्ये मोडते. या ७ टक्के क्षेत्रातून समस्त मानवी समाजाला लाभदायक ठरेल असे ४५% नैसर्गिक संसाधने मिळतात. याच बरोबर २०,००० हजार दशलक्ष वर्ष पुरेल इतकी विविध पद्धतीच्या सोई-सुविधा याचं पुरवठा हे पाणथळ क्षेत्र करतात.

पाणथळ अधिवास रेवदंडा, छायाचित्रे गुगल अर्थ.

भारत सरकारद्वारा २०१० मध्ये प्रकाशित झालेल्या महाराष्ट्र राज्य पाणथळ क्षेत्र अहवालानुसार देशभरात असलेल्या पाणथळ क्षेत्रामधील सुमारे ४६,८४४ हेक्टर क्षेत्र हे फक्त रायगड जिल्ह्यामध्ये मोडते. पाणथळ जागेचे प्रकार अनुरूप एकूण १,७६० पाणथळ अधिवास रायगड जिल्हात अंतर्भूत होतात. पक्षी मित्रहो मी ज्या पाणथळ अधिवासाबद्दल तुमच्याशी बोलतो आहे ते क्षेत्र देखील कदाचित या अहवालात नोंदवले गेले असेल. कदाचित असे एवढ्याचसाठी म्हणतो की असे कितीतरी अधिवास आहेत जे सुधारित तंत्रज्ञान आणि संशोधन या पासून लपून आहेत. पाणथळ अधिवास व्याख्या आणि त्याची व्याप्ती समजून घेतल्यानंतर आता आपण वळूया मी जेथे पक्षी निरीक्षण नोंदवल्या आहेत त्या माझ्या आवडत्या पाणथळ क्षेत्राच्या दिशेने.

रेवदंडा एसटी डेपोपासून उजव्या बाजूने जर आपण वळालो तर एक बायपास रस्ता जातो जो पुढे जाऊन अलिबाग या १९ किमी दूर असलेल्या जवळच्या शहराला मिळतो. याच रेवदंडा-अलिबाग रस्त्यावर आपण चालत निघालो की साधारण २० मिनिटांनी आपण या पाणथळ अधिवासाजवळ पोहचतो. रस्त्याच्या डाव्या बाजूला असलेल्या या पाणथळ क्षेत्राला नियमितपणे रस्त्याच्या दुसऱ्या बाजूला असणाऱ्या कुंडलिका नदीच्या व्याप्तीत मोडणाऱ्या कांदळ वनातून गोड्या-खाऱ्या पाण्याचा पुरवठा भरती च्या वेळेत होत असतो. १८°३३’१५.७९”N ७२°५५’४७.७६”E या अचूक स्थानी पोहचल्यावर आपणास हे पाणथळ क्षेत्र दृष्टीस पडते. या पाणथळ अधिवासची सुंदरता पाहताक्षणी तुम्हाला आवडू लागेल याची मला खात्री आहे. एका बाजूला उभी असलेली आगरकोट (रेवदंडा) किल्ल्याची भिंत या अधिवासचे रक्षण करते. दुसऱ्या बाजूला वाहत असणारी कुंडलिका नदी याला समृद्ध करत असते. ६,०३१ चौ. मीटर पसरलेल्या या क्षेत्राचा परिघ जवळपास ३१० मीटर इतका भरतो. साधारण २०१६ पासून आजतागत कित्येक वेळा या पाणथळ अधिवासाला भेट देण्याचा योग मला मिळाला. कधी शास्त्रीय पद्धतीने, पक्षी निरीक्षण करण्याच्या तयारीने तर कधी सहजच संध्याकाळची भटकंती वा भल्या सकाळी केलेली सायकल सफर या विविध वेळेत पक्षी निरीक्षणे मी केली व त्याची नोंद करत राहिलो.

कांदळ वनातून वाहत येणाऱ्या पाण्यामुळे विहंग मंडळी ना नानाविधी खाद्याची मेजवानी मिळते. मासे, कोळंबी, मृदुकाया कवच धारी सागरी प्राणी, किडे, पाण्यात उगवणारी लुसलुशीत गवत आणि त्याचे कोंब व फळे, गवत आणि शेजारी वाढलेल्या वनस्पतीवर विचरण करणारे कीटक, साप आणि बेडूक असे विविध-अंगी पर्याय उपलब्ध असल्यामुळे आपल्या शरीर व त्यातही चोच रचनेनुसार विविध पक्षी येथे आपला मुक्काम ठोकून असतात. या कालावधीत नोंद केलेल्या एकूण पक्षी प्रजातीची संख्या ३४ पेक्षा अधिक भरेल तर एकूण किती पक्षी मी येथे नोंदवले याची बेरीज केली तर ती साधारण २००० पेक्षा अधिक आहे. काही पक्षी जे येथे सतत दिसतात ते म्हणजे खालील प्रमाणे.

छोटा पाणकावळा (Little Cormorant), भारतीय पाण कावळा (Indian Cormorant), गाय बगळा(Cattle Egret), मोठा बगळा (Great Egret), छोटा बगळा (Little Egret), राखी बगळा (Grey Heron), जांभळा बगळा(Purple Heron), रातढोकरी (Black-crowned Night Heron), ढोकरी (Indian Pond Heron), घार (Black Kite), पांढऱ्या छातीची पाणकोंबडी (White-breasted Waterhen), टिटवी (Red-wattled Lapwing), कोकिळ (Asian Koel), करकोंबा (Greater Coucal), सामान्य धिवर (Common Kingfisher), पंढऱ्या छातीचा धीवर (White-throated Kingfisher), वेडा राघू (Green Bee-eater) आणि काळी शराटी (Black-headed ibis).

पक्षी मित्रहो वर जी यादी आपल्या समोर मांडली आहे त्यात त्याच पक्ष्याचा नामनिर्देशन करण्यात आलं आहे जे खूप जास्त सामन्यात साऱ्यांना ज्ञात आहेत. आणखी काही अशा देखील प्रजाती आहेत ज्या खूप मोठा प्रवास करून या क्षेत्रात येत आहेत. कुंडलिका नदी आणि तिच्या आजूबाजूला असणाऱ्या कांदळ वनात अशा काही खाजणी जागा आहेत जेथे या पक्षाचा सतत भरणा असतो. या लेखाच्या माध्यमातून मी आपणास फक्त ही एक जागा दाखवली आहे परंतु जर आपण व्यवस्थितरित्या येथे संचार केला तर हा अखंड पट्टा या पाणथळ पक्षी अधिवासांनी संपूर्ण आहे. एक गोष्ट जी या अधिवासाला येत्या काळात घातक ठरू शकते ते म्हणजे रस्ते विकास आणि रुंदीकरण या कार्यासाठी येथील पाणथळ अधिवास बुजवणे हे होय. कुंडलिकेच्या दुसऱ्या बाजूला असणाऱ्या जे. एस. डब्ल्यू सारख्या स्टील कारखाने आणि त्यातून होणारी सतत अवजड वाहनाची वाहतूक यातून देखील एक धोका या पाणथळ जागेला बसतो आहे ते म्हणजे या अधिवासाच्या जवळून जाणाऱ्या रस्त्यावर पडणार लोहयुक्त धुळीचा थर. पाणथळ अधिवास हे या पट्ट्याला फक्त नैसर्गिक सुंदरता नाही देत तर ते याच बरोबर मासेमारीसाठी पूरक करतात.

प्रदीप नामदेव चोगले, सध्या कोचिनस्थित केंद्रीय समुद्री मत्स्यकी संशोधन संस्था येथे वरिष्ठ संशोधकीय अभ्यासक म्हणून कार्यरत आहे. मासेमारी, समुद्र विज्ञान, सागरी पक्षी, सागरी सस्तन प्राणी व कासवे हे त्यांच्या संशोधनाचे विषय आहेत.

(लेखाचे छायाचित्र – पाणथळ अधिवास, रेवदंडा. छायचित्रे प्रदीप नामदेव चोगले.) NatureNotes

ही मालिका ‘नेचर कजर्वेशन फाउंडेशन‘ द्वारे राबवलेल्या ‘नेचर कम्युनिकेशन्स‘ या कार्यक्रमाचा भाग आहे. सर्व भारतीय भाषांतून निसर्गविषयक लेखनास प्रोत्साहन मिळावे हा या कार्यक्रमाचे उद्दिष्ट आहे. पक्षी आणि निसर्गाविषयी लिहण्याची तुमची इच्छा असल्यास हा फॉर्म भरा.