‘द डिसायपल’ हा व्यक्तिनिष्ठ आणि भावनिकः चैतन्य ताम्हाणे

चैतन्य ताम्हाणे, व्हेनिस फिल्म फेस्टिव्हल व सप्टेंबर महिना याचं खास नातं असावं. ‘कोर्ट’ २०१४च्या सप्टेंबरमध्ये व्हेनिस फिल्म फेस्टिव्हलमध्ये प्रदर्शित झाला होता. आणि त्याला Orizzonti (Horizons) category’ मध्ये सर्वोत्कृष्ट चित्रपट आणि उत्कृष्ट पदार्पण म्हणून ‘The Luigi De Laurentiis’ (Lion of the Future) हा पुरस्कार मिळाला होता. आता सप्टेंबर २०२०मध्ये चैतन्याचा मुंबईतल्या शास्त्रीय संगीतातल्या जगतावर आधारित दुसरा चित्रपट ‘द डिसायपल’ हा (The Disciple) व्हेनिस महोत्सवात प्रदर्शित होत आहे.

‘द डिसायपल’ व्हेनिस आंतरराष्ट्रीय महोत्सवाच्या मुख्य स्पर्धेसाठी निवड झालेला एकमेव भारतीय सिनेमा आहे. तब्बल दोन दशकांनंतर हा बहुमान भारतीय चित्रपटाला मिळत आहे. या आधी ‘मान्सून वेडिंग’ या मीरा नायर यांनी दिग्दर्शित चित्रपटाला व्हेनिस आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवात सर्वोत्कृष्ट चित्रपटाचा गोल्डन लायन पुरस्कार प्राप्त झाला होता.

जगातील सर्वात महत्त्वाच्या तीन फिल्म फेस्टीव्हलमध्ये व्हेनिस फिल्म फेस्टिव्हलची गणना होते. २०२०च्या या महोत्सवात निवड झालेल्या इतर चित्रपट दिग्दर्शकाच्या नामावलीकडे नुसती नजर टाकली तरी चैतन्याच्या कामगिरीचा आपल्याला अभिमान वाटू लागतो.
‘Venezia 77 international competition’ मध्ये निवड झालेली उर्वरित नावे आहेत क्लोए चॉ यांचा ‘Nomadland’

चित्रपटातील एक दृश्य

आमोस गताई यांचा Laila in Haifa, कियोशी किरोसावा यांचा ‘Wife of a Spy;, माजीद माजिदी यांचा ‘Sun Children’, आणि आंद्रे कोन्चॉलॉव्हिस्की यांचा ‘Dear Comrades!.’
ही चैतन्यगाथा इथेच थांबत नाही तर टोरांटो फिल्म फेस्टिव्हलमध्ये निवडल्या जाणाऱ्या महत्त्वाच्या ५० चित्रपटांचा यादीत ‘द डिसायपल’ची निवड झाली आहे.
‘कोर्ट ‘ आणि ‘द डिसायपल’ याच्या दरम्यानच्या काळात चैतन्य ताम्हणे चार अकादमी पुरस्कारांचे मानकरी असलेल्या मेक्सिकन चित्रपट दिग्दर्शक आल्फासो क्युअरन (Cuarón) यांच्या हाताखाली ‘Rolex Mentor and Protégé Arts Initiative’च्या अंतर्गत प्रशिक्षण घेत होता. चैतन्यची चित्रपटाच्या बाबतची समज – उमज, विषयाकडे बघण्याची व्यापक दृष्टी, अभिव्यक्तीची मुक्तपद्धत आणि उपजत प्रतिभा यामुळे आल्फासो क्युअरन सुद्धा भारावून गेले. समकालीन चित्रपटसृष्टीचा महत्त्वाचा ताज्या दमाचा आश्वासक आवाज! अशी चैतन्यची प्रशंसा त्यांनी केली आहे. नुसती प्रशंसा करून ते थांबले नाहीत तर ‘द डिसायपल’चे ते एक्झक्युटिव्ह प्रोड्युसर पण आहेत.

या अभूतपर्व कामगिरीच्या पार्श्वभूमीवर चैतन्य ताम्हणेशी संवाद साधला गेला. या संवादाच्या वेळी जाणवलं ते चैतन्याच्या चित्रपटातील दिसणारे अस्पर्शित जग, मुंबईबद्दलचे त्याला असणारे अनामिक आकर्षण, भारतीय शास्त्रीय संगीताबद्दलची त्याची वाढती अभिरूची आणि आत्मीयता. ‘द डिसायपल’ कसा बनवला त्या मागचा चैतन्यचा खासा प्रवास, द वायर मराठीच्या वाचकांसाठी..

प्रश्न : ‘कोर्ट’ हा एक बिंदू ग्रहित धरून पाहिला की त्यात दिसून येतो तो एक सामाजिक अवकाश, ती रचना व सांस्कृतिकता. हे सर्व एकजिनसी होवून पडद्यावर साकारले गेले आहे. त्या अनुषंगाने तुझी नवी कथा येते की? तुझील कथाच तसा अवकाश, रचना अपेक्षित धरते?

उत्तर:  ‘कोर्ट ‘आणि ‘द डिसायपल’ची कथन शैली वेगवेगळी आहे. ‘कोर्ट’ हा तटस्थ दृष्टिकोनातून मांडला गेला आहे. ‘द डिसायपल’ हा व्यक्तिनिष्ठ आणि भावनिक आहे. संपूर्ण चित्रपटात एकाच व्यक्तिरेखेचा प्रवास दिसतो. हे कथानक माझ्याच एका नाटकाच्या कल्पनेवर आधारित आहे. २००८ मध्ये हे नाटक मी लिहिलं आणि दिग्दर्शन केलं होतं. त्यावेळी मी २१ वर्षाचा होतो. त्या नाटकाचे नाव होते, ‘ग्रे एलिफंटन्स इन डेन्मार्क ‘. जादू आणि माईंड रीडिंगवर आधारित हे नाटक आहे. या नाटकाचा नायक आणि निर्माता होता विवेक गोंबार (‘कोर्ट’मधील यांनी वकिलांची भूमिका होती व दोन्ही चित्रपटाचा निर्माता आहे.) या नाटकात त्याने जादुगाराची भूमिका केली होती. आता मी तुमच्या प्रश्नाच्या उत्तराकडे वळतो.

‘द डिसायपल’च्या बाबतीत ज्या रचनेने मला प्रभावित केलं, ती गोष्ट म्हणजे भारतीय शास्त्रीय संगीत. आधी मांडणी विचारात असल्याने, मी शोधपत्रकारितेप्रमाणे माहिती गोळा करायला सुरवात केली. शास्त्रीय संगीताशी निगडित अनेक लोकांच्या घरी जाऊन, त्यांच्या बरोबर वेळ घालवला. त्यांच्या आयुष्याशी जोडलो गेलो. त्यांना सोशल मीडियावर पाठपुरावा करत गेलो. या विषयाबद्दलच्या डॉक्युमेंट्रीज, चित्रपट पाहिले. त्या संदर्भातील पुस्तकं वाचली. या संशोधनाच्या प्रवासात जाणवला तो भारतीय शास्त्रीय संगीताचा वैभवशाली इतिहास, त्यातील छोटे किस्से, घटना, शास्त्रीय संगीताला वाहून घेतलेले विलक्षण लोक. भारतीय शास्त्रीय संगीत ही दुर्मीळ अशी कला आहे. या कलेला वाहून घेतलेले कलाकार सतत त्याच्या परिपूर्णतेचा ध्यास घेत असतात. शास्त्रीय संगीत समजण्यासाठी प्रशिक्षणाची गरज भासतेच. मी शास्त्रीय संगीताबाबत पूर्ण अनभिज्ञ होतो, त्यामुळे ते समजून घेण्यासाठी बराच कालावधी गेला.
या सर्व गोष्टींकडे मी अतिशय रिक्त मनाने पाहात होतो. प्रत्येक अनुभव माझ्यासाठी नवा होता. माझ्यापुढे अजेंडा नव्हता. त्यामुळे मनात काही मिळेलच असे कोणतेही गणित ठेवले नव्हते. त्यातून सनसनाटी, वादग्रस्त काही मिळायला हवे, हा माझा हेतू नव्हता. त्याच बरोबर या प्रक्रियेच्या शोधातील काय घ्यायचे, काय नाही याची जाण सतत मला होत होती. जी वस्तुस्थिती असते, तीच कथानकाचा भाग बनत जाते . हा प्रवास सुरू करण्यापूर्वी का? कसे? असे काही प्रश्न साहजिकच असतात. नंतर ते प्रश्न उरत नाही. चौकट मोडून पडते. आणि प्रवास सुरू झाल्यावर येणाऱ्या कल्पना, निरीक्षणामुळे अनुभव गोळा होत जातात.
हे सर्व गोष्टींचा ठाव घेताना कमालीचे  सातत्य लागते. दोन-तीन महिने केवळ देऊन, सर्व समजले असा साधा सोपा प्रकार हा निश्चितच नाहीये.

प्रश्न: कोर्ट आणि ‘द डिसायपल’ यातील जग हे तुझे नाहीये. मग त्या प्रदेशात शिरकाव कसा केलास?

उत्तर : हो! ते जग माझ्यासाठी अनोळखी होते. पण जसजशी त्यात माझी भटकंती सुरू झाली, तसे ते जग वैयक्तिकरित्या माझ्याशी जोडले जात होते. ही क्रिया आतल्या आणि बाहेरच्या जगाची सांगड घालत असते. ही दोन्ही जग एकमेकांच्या हातात हात घालून, एकमेकांशी निगडित होत गेली. कल्पनेचा शोध घेत असताना, ज्या अस्सलतेसाठी मी झटत असतो, त्यावेळी हा सर्व शोध माझ्यासाठी वैयक्तिक होऊन जातो.

प्रश्न : ‘कोर्ट’ प्रदर्शित झाला २०१४ साली आणि आता हा ‘द डिसायपल’ २०२०ला प्रदर्शित होतोय. फिल्म तयार करण्यामागे तुझी घाई नसते वाटतं.?

उत्तर : ‘कोर्ट’ प्रदर्शित झाल्या नंतरचा बराच काळ इतर फिल्म फेस्टीव्हलमध्ये ‘कोर्ट’चा समावेश असल्यामुळे गेला. नंतर ऑस्करचे कॅम्पेन सुरू होतं. त्यानंतर ‘Rolex Mentor and Protégé Arts Initiativeच्या अंतर्गत प्रशिक्षण सुरू झाले. आल्फासो क्युअरन यांच्या
‘रोमा’ या चित्रपटाशी जोडला गेलो. या मधल्या कालावधीत जाणीवयुक्त अनुभव घेत होतो. तसं पण मी चित्रपटावर काम करताना, त्यासाठी लागणारा पुरेसा अवधी घेत असतो. मला कोणतीच घाई नसते. कथानकाकडे चिंतनाच्या विविध पैलूतून पाहात असते. हे सर्व होत असताना ते कथानक स्वतःचं, व्यक्तिगत होऊन जातं आणि माझे विश्व विस्तारित जाते. प्रत्येक वेळी मीच नवा होत जातो. या अंतर्गत घडामोडी अतिशय त्रासदायक, रक्तबंबाळ करणाऱ्या, अवघड, कठीण असतात. सोप्या, सहज मिळणाऱ्या उत्तरांवर संतुष्ट होऊन चालत नाही. आता हेच बघा, या दोन्ही चित्रपटांचा बाज वेगवेगळा आहे. तुम्ही म्हणू शकतात की ‘कोर्ट’ हा कोर्टरूममधील नाट्य आहे, पण नेहमी दाखवले जाणारे नाट्य त्यात नाहीये. ‘द डिसायपल’च्या बाबतीत निश्चित अशी कोणतीच चौकट नाहीये. मी काहीतरी शोधण्याचा मनापासून प्रयत्न करत असतो. त्यासाठी मला वेळ लागतो. आशा बाळगायला हरकत नाही, की पुढे जाऊन असं होऊ शकत की असा चित्रपट असेल की त्यात इतका शोध, वेळ लागणार नाही. अगदी शून्यापासून सुरूवात करावी लागणार नाही.

प्रश्न :  जर अशी प्रक्रिया चित्रपटांना ‘व्हेनिस फिल्म फेस्टिव्हल’पर्यंत नेत असेल तर ही प्रक्रिया गरजेची आहे.

उत्तर : एखाद्या चित्रपटासाठी पाच वर्षाचा कालावधी घेणे, ही कल्पनाच धक्कादायक, नुकसानकारक आहे. पण तसे नसेल तर हे भन्नाटच. पण तुमच्याकडे ५ वर्षे असतील तर त्यामागे अपयश असतेच. पण मला दुसरी पद्धत माहिती नाही, माहिती असती तर ती नक्कीच अवलंबली असती.

प्रश्नः ‘कोर्ट’ हा चित्रपट मुंबईत घडतो. या शहरातील विविध संस्कृतींचे उपघटक त्यात दिसतात. न्यायालये, मराठी मध्यम वर्ग, दलित चळवळींमधील कार्यकर्ते. ‘द डिसायपल’मध्ये नेमके काय दिसते?

उत्तर : ‘द डिसायपल’ हा पूर्णपणे मुंबईत घडतो आणि तो मराठी सिनेमा आहे. माझ्यासाठी मुंबईच्या बाबतीत मांडावं तितकं कमीच आहे. हे महानगर सातत्याने घडत – मोडत असतं, उध्वस्त होत, वसत असत. प्रत्येक क्षणी बदलत असतं. शिवण उसवल्यासारखं भसाभास काहीना काही बाहेर पडत असत. गोळा होत, विखुरले जात असत. आणि आपल्याला त्यातून संस्कृतीचे अनेक उपघटक दिसतात. सगळं एकमेकांना बांधले गेलेलं. कोव्हिड येण्याआधी माझा आवडता उद्योग म्हणजे रात्री दोन – तीन वाजता मित्राबरोबर लाँग ड्राईव्हला जाणे. प्रत्येक वेळी जे काही सापडायचे, ते विस्मयचकित करणारे असायचे.
ही फिल्म भारतीय शास्त्रीय संगीतातील एक घटकावर आधारित आहे. फारशी जाण नसलेल्या माझ्यासारख्या व्यक्तीला असा प्रश्न पडायचा की भारतीय शास्त्रीय संगीत आपल्या अस्तित्वासाठी झगडत आहे का, ते नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहे ? पण माझ्या या शोधयात्रेत मला मुंबई शहरात या क्षेत्रातील गतिशील, जिवंत, रसरशीत आणि विकसनशील असे किती तरी पैलू दिसले.

प्रश्न : कोणत्या प्रकारचे संगीत ऐकत तू वाढलास ? तुझा संगीतात रुची घेण्याकडे कल होता का?

उत्तर : मी सांस्कृतिक कल असलेल्या घरात वाढलो नाही. प्रभादेवीच्या एका चाळीमध्ये जन्माला आलो, तिथे हिंदी चित्रपट संगीत आणि थोडेफार वेस्टर्न म्युझिक कानावर पडत लहानाचा मोठा झालो. तरुण असताना शास्त्रीय संगीतापासून तसा दूर होतो. कारण या क्षेत्रात अपेक्षित असणारी कमालीची श्रद्धा आणि त्यांचा ताठरपणा, सनातनीपणा यामुळे त्यांच्यापासून चार हात दूर राहायचो. वाढत्या वयानुसार या सर्व गोष्टीकडे दुर्लक्ष करायला जमू लागले.
शास्त्रीय संगीतात असणारा खरेपणा, सौदर्य, अलौकिक बुद्धिमत्ता जाणवायला लागली. शतकानुशतके ते कसं अधिकाधिक वृध्दिंगत होत गेलं. त्यात पर्शियन, पाशात्य संगीताच्या अन्य परंपरा कशा विरघळत गेल्या, हे लक्षात आलं. शास्त्रीय संगीताचा अनुभव साक्षात घ्यायला हवा. मी जातीने संगीत महोत्सव ऐकायला जायला लागलो. तेव्हा मला शास्त्रीय संगीताचा खरा अर्थ उलगडायला लागला, त्यातील सौंदर्याचा प्रत्यय आला.
चित्रपट बनवताना लय हा घटक अतिशय महत्त्वाची भूमिका बजावत असतो. मी बऱ्याचदा स्क्रिप्ट रायटिंग, एडिटिंग, फिल्मची जडण – घडण ही संगीताच्या साह्याने करत असतो. ही सर्व प्रक्रियाच मुळी एखाद्या संगीत रचनेसारखी असते. हा सर्व प्रकारचं मला संगीतमय वाटते.

प्रश्न :  चित्रपटाच्या लय याचा उल्लेख बोलतांना केलास,
‘कोर्ट’ला स्वतःची अशी लय आहे. आता तर लयीच्या जगाशीच थेट संबंध असणारा चित्रपट निर्माण केला आहेस. ती लय मांडताना कोणत्या आव्हानाला सामोरे जावे लागले ?

उत्तर : इंगमार बर्गमन यांनी असे म्हटले आहे की
कोणताही चित्रपट सुरू करण्यापूर्वी मागील अनुभवाची ओझी फेकून देऊन, पाटी कोरी ठेवून, नव्याने सुरवात करायची असते. ‘द डिसायपल’ हे स्वतंत्र कथानक आहे. कथानक तुम्हाला त्याची स्वतःची अशी एक लय सुचवत असते. तुम्ही कृत्रिमतेने कोणतीही लय त्यावर बळजबरीने थोपण्याचा प्रयत्न करणे, हे चुकीचे असते. माझ्या मते व्यक्तीला संवेदनशील होऊन कथानकाची मागणी समजावून घ्यायला हवी. त्या मुळे असे म्हणतात, चित्रपट तीन वेळा लिहिला जातो. पहिल्यांदा कागदावर, नंतर शूटिंगच्या दरम्यान आणि शेवटी एडिटिंग टेबलावर. ती लय सतत राहात नाही, ती सारखी शोधावी लागते. बाकीच्या इतर घटकासारखी ती सुद्धा विकसित होत जाते. तुमचे एडिटिंग आणि साऊंड डिझाईन यांचा मोलाचा वाटा त्यात असतो. या सर्वातून दिग्दर्शक म्हणून मी पण परिपक्व होत गेलो. मी २५ वर्षाचा असताना ‘कोर्ट’ बनवला आणि आता ३०-३१चा असताना ‘द डिसायपल.’ या दरम्यान मी बदलत गेलो, चांगलं का वाईट हे सांगू शकत नाही.

प्रश्न : साऊंड ट्रॅकसाठी विशेष असे काही केलं का?

उत्तर : लेखक, इतिहासतज्ज्ञ आणि नावाजलेले तबलावादक अनिश प्रधान यांनी या चित्रपटाची संगीत योजना केली आहे. तुम्हांला चित्रपटात पारंपरिक राग ऐकायला मिळतील. तसेच गरजेनुसार त्यांना वेगळ्या ढंगात पेश करण्यात आले आहे. चित्रपटात योग्य बसावे म्हणून
प्रसंगात असलेला नाट्यमय तणाव संगीताद्वारे पोहचवला आहे. आर्थिक गणित लक्षात ठेवून वेळेत हे

चित्रपटाचे निर्माते विवेक गोंबर

सर्व बसविणे गरजेचे होते. असे असले तरी त्यामुळे चुकीच्या पद्धतीने त्याचे सादरीकरण व्हायला नको, याची काळजी घेतली गेली कारण भारतीय शास्त्रीय संगीताचे प्रतिनिधित्व हे संगीत करत आहे. अनिश प्रधान यांनी अतिशय जबाबदारीने, खुल्या मनाने, संवेदनशीलतेने कथानकाला न्याय दिला आहे. निश्चितच प्रत्येक प्रसंगानुसार स्वतंत्र संगीत सादर केले आहे. वेगवेगळे असले तरी प्रवासाला निघाल्या वर जसे वेगवेगळे टप्पे असले, तरी प्रवास एक असतो. त्या प्रमाणे ते एकजीव झाले आहे. चित्रपट काल्पनिक असला तरी तो संगीत महोत्सव किंवा म्युझिक व्हिडिओ नाहीये. पण तरीही या घटकांची काळजीपूर्वक हाताळणी करायला हवी. या सर्वाची सांगड त्याने उत्तम पद्धतीने घातली आहे.

प्रश्न : ‘कोर्ट’चा सर्वात खास पैलू म्हणजे त्यातील तपशील. तो कितपत खरा होता?

उत्तर : मी नेहमी सांगतो की वास्तववाद असा काही नसतो, सर्वच गोष्टी या प्रभावाचा भाग असतात. ते घडवून आणलेले सत्य असते. जे कथानकाला सहाय्यक असायला हवे. माझ्या मते ‘द डिसायपल’ वास्तवावर आधारित हवा अशी गरज नव्हती. त्याला रोमँटिक अशी छटा आहे. काही भाग विषादाचा रंग आहे. चित्रपटात तपशील महत्त्वाचा आहेच पण त्या स्वरूपाची प्रेक्षकांची मनोदशा तयार करणे याला जास्त मी प्राधान्य दिले. कुठल्याही जागेवर गेलो आणि कॅमेरा ठेवला तर त्याची फक्त दस्तावेज नोंद केल्यासारखं होईल. प्रत्येक तपशील प्रसंगानुसार पडद्यावर कसा दिसेल याचा विचार करावा लागतो. त्यासाठी संशोधन करून त्याचे विश्वसनीय सादरीकरण आम्ही करतो. पण आम्हांला म्हणजे  प्रोडक्शन डिझायनर, कॉस्च्युम डिझायनर आणि सिनेमॅटोग्राफर यांना हे सर्व चित्रपटाच्या माध्यमातून दर्शवत आहोत आणि आपण फक्त कथानकाचे गुलाम आहोत, याची पुरेपूर जाणीव असते.

प्रश्न : ‘कोर्ट’मध्ये गीतांजली कुलकर्णी ही व्यावसायिक अभिनेत्री होती व इतर लोक नवखे होते. ‘द डिसायपल’मध्ये पण असाच प्रयोग केला आहे का?

उत्तर : या वेळेस कोणी व्यावसायिक कलाकार मुख्य भूमिकेत नाहीयेत. जास्त करून संगीतकार आहे, जे पहिल्यांदाच कॅमेराला सामोरे  गेले आहेत. त्याच जोडीला काही कलाकार, लेखक, सहदिग्दर्शक आणि सिनेमॅटोग्राफर हे नवोदित आहेत. संगीतकारांकडून अभिनय करून घेणे, हे कलाकारांकडून संगीतकारांची भूमिका करून घेण्यापेक्षा अधिक सोयीचे वाटले. ही एक कठीण कामगिरी होती. भाषेचा अडसर होता, त्याचे संगीतकारांसारखं दिसणे, तसेच त्यांनी चांगले गाणे आणि चांगला अभिनय करणे हे एकाच वेळी अभिप्रेत होते

प्रश्न : ‘कोर्ट’ मध्ये तीव्र राजकारणाचा गंध होता. शास्त्रीय संगीतातही असे राजकारण आहे. त्या राजकारणापासून तू स्वतःला दूर ठेवलेय की त्याला सामोरा गेला आहेस?

उत्तर : याची चर्चा आपण तुम्ही चित्रपट पाहिल्यानंतर करू.

प्रश्न : साहजिकच असा प्रश्न आहे की तुला आल्फासो क्युअरन बरोबर काम करण्याची संधी मिळाली. आणि आता ते या फिल्मचे एक्झक्युटिव्ह प्रोड्युसर आहेत. तर तुम्ही दोन वेगवेगळ्या सांस्कृतिक मातीतील पाळंमुळे असलेली माणसं आहात तेव्हा तुमच्या ताळमेळ कसा बसला?
उत्तर :  ‘Rolex Mentor and Protégé Arts Initiative’च्या अंतर्गत प्रशिक्षणाच्या दरम्यान आमची भेट झाली. आणि आमचे नाते प्रशिक्षणापुरते मर्यादित न राहता ते फुलत गेले. आम्ही आता चार वर्षापासून एकमेकांना ओळखतो. ते खूप उदार आणि मदतीसाठी तत्पर आहेत. ‘रोमा’च्या निमित्ताने त्यांच्या कामाची पद्धत जवळून बघितली होती. त्यांच्याशी हितगुज केल्यानंतर माझ्यात फिल्म मेकर म्हणून खूप बदल झाला. त्यांच्यामुळे माझ्या ज्ञानात खूप भर पडली.
त्यांनी मला निडर होऊन, उत्तम गोष्टीसाठी आग्रही राहायला शिकवले. स्वतःला कमी न लेखता, कोणत्याही मर्यादा आणि साधन सामग्रीच्या कमतरतेचे कारण द्यायचे नाही. त्यांनी मला बजावले, ” स्वतःला छोटा स्वतंत्र दिग्दर्शक आणि या चित्रपटाला छोटा भारतीय चित्रपट म्हणणं आधी बंद कर. असं काही नसतं! ”

त्यांनी प्रत्यक्ष कामातही मला खूप मदत केली. त्यांनी रफ कट बघितले, स्क्रिप्ट बघून मला सिनेमॅटोग्राफर सुचवला. आणि आता चित्रपटाचे एक्झक्युटिव्ह प्रोड्युसर आहेत. आमच्यातील हा विश्वास, जिव्हाळा जे चार वर्ष एकमेकांसोबत घालवले त्यातून निर्माण झालेला आहे.
मी त्याचे कायम आभार मानत राहतो, तेव्हा ते म्हणतात, “माझे नको, त्या चित्रपटाचे आभार मान. मी चित्रपट आवडला म्हणून हे सर्व  केले आहे.” मी स्वतःला भाग्यवान समजतो की त्यांनी अशा प्रकारचा पाठिंबा मला दिला.

प्रश्न : म्हणजे तुला आल्फान्सो क्युअरनचा ‘Disciple’ म्हणजे शिष्य म्हणायला हरकत नाही?

उत्तर : जेव्हा हे नाव निश्चित केलं तेव्हाच असा प्रश्न पुढे विचारला जाईल याची खात्री होती. आल्फान्सो माझ्याशी मित्रत्वाने, सहयोगी असल्याप्रमाणे सारखे वागत आले. त्याचे वागणे सहज असते. माझ्या या प्रवासाचा त्यांनी कायम आदर केला. या सर्व प्रशिक्षणातला उपक्रमाला ते दोन कलाकारांच्या मधला संवाद , असे संबोधत असे. त्यांनी  कायम मला त्यांच्या बरोबरीचा दर्जा दिला. पण मला माझी योग्यता माहिती आहे. निश्चितच मी त्यांना माझ्या गुरुंपैकी एक मानतो.

प्रश्न : मुख्य प्रवाहातील बाजारगणितावर आधारलेले सिनेमे करण्यापेक्षा इंडी फिल्ममेकर म्हणून विकसित होणे हे मुक्त वाटत नाही का?

उत्तर : आल्फासो क्युअरन जे म्हणाले, त्याचा संदर्भ नीट समजून घ्यायला हवा. तुम्ही जेव्हा कमी बजेटच्या प्रोजेक्टवर काम करता. तुम्हाला त्याच्या मर्यादा आणि संदर्भ माहिती असतात. तेव्हा काही सुरू करण्याच्या आधीच, तुम्ही स्वतःला मानसिकरित्या मर्यादित करून घेतात. त्यामुळे तुमची दृष्टीच मुळात मर्यादित राहाते. तुम्ही स्वतःवरच सेन्सॉरशिप लादून घेतात. त्या अनुषंगाने ते तसे म्हणाले आहेत. स्वतःकडून जास्त मागणी करून, आग्रही राहायला व अल्पसंतुष्ट न राहण्याची वृत्ती माझ्यात तयार व्हावी, अशी त्यांची माझ्याकडून अपेक्षा आहे. हे स्वतःला मर्यादित न ठेवण्याबद्दलच वक्तव्य नसून, अधिक जास्त मोकळं आणि निडर होऊन अभिव्यक्त होण्याच्या मानसिकतेच्या संदर्भात त्यांचे भाष्य आहे.

प्रश्न : तू स्वतंत्र दिग्दर्शक असल्याने, व्यावसायिक मुख्य प्रवाहाचे मर्यादा व दडपण तुझ्यावर नसल्याची ही एक प्रकारची मुक्तताच आहे ना?

उत्तर: त्या बद्दलचे माझे एकच स्पष्टीकरण आहे – विवेक गोंबर, निर्माते. स्वतःचे पैसे चित्रपटासाठी वापरणे, हे मुळी दुर्मीळ आहे. त्याने मला कळू दिले नाही, पण मला असे वाटत की त्याने त्याच्या संपत्तीचा काही भाग विकला असावा. त्याच्यासारखा झपाटलेला, भारावलेला आणि धाडसी निर्माता आजपर्यंत मी बघितला नाही.
‘कोर्ट’ चा पहिला सीन शूट होण्याआधी त्याला एक इसमाने सावध केले की एका नवोदित दिग्दर्शकाच्या पहिल्या चित्रपटासाठी हे बजेट खूप जास्त आहे. विवेकने त्या माणसाला सांगितले, ” मी जगाला सांगू इच्छितो, की मी चैतन्याच्या पहिल्या चित्रपटाचा निर्माता आहे.”  त्याने हा विश्वास माझ्यावर दर्शविला, तेव्हा मी केवळ २४ वर्षाचा होतो. हे माझे भाग्य आहे की माझ्यावर विश्वास ठेऊन, विनाशर्त असा आर्थिक पाठिंबा त्याने दिला. तो कोणतीही अट घालत नाही व ढवळाढवळ करत नाही. जे कलात्मक निर्णय घेतले जातात, त्यात त्याचा सहभाग असतो.

नम्रता जोशी, या मुक्त लेखिका व चित्रपट समीक्षक आहेत.

मूळ लेख