स्क्रिपालचा खून आणि बेलिंगकॅट

एलियट हिगिन्स या फ्रीलान्स लॅपटॉप पत्रकाराचं बेलिंगकॅट हे पुस्तक सध्या गाजत आहे.

हे पुस्तक भविष्यात पत्रकारी कशी असायला हवी, कशी असू शकते याची दिशा दाखवतं.

सध्या जगभर खोट्या बातम्या पसरवणारे पुढारी, संघटना यांचं पेव फुटलं आहे. सत्याशी काडीचाही संबंध नसणारी माहिती व बातम्या हे संघटित गट पसरवतात आणि हिंसेला चिथावणी देतात, दहशती कारवायांचं समर्थन करतात. ट्रंप यांची कारकीर्द हे या भयानक उद्योगाचं ताजं उदाहरण आहे.

बेलिंगकॅट हे पुस्तक वरील संकट रोखण्याला सरकारं आणि वृत्तसंस्था कशा अपयशी ठरत आहेत ते सांगतं. सरकारांकडं सत्य शोधण्याची यंत्रणा जरूर आहे परंतू ही यंत्रणा कालबाह्य रीतीनं वापरली जात असल्यानं निरुपयोगी ठरतेय याकडं लेखक लक्ष वेधतो. पण वरील संकटं काही प्रमाणात बेलिंगकॅट कसं रोखू शकलं तेही या पुस्तकात कळतं.

स्क्रिपाल या ब्रिटीश-रशियन डबल एंजटचा खून झाला. ब्रीटन आणि अमेरिका यांना त्याचा छडा लावता आला नाही. बेलिंगकॅटच्या  फ्री लान्स कार्यकर्त्यांनी त्या प्रकरणाचा कसा छडा लावला.  याचं वर्णन एकाद्या रहस्यकथेच शोभेल अशा रीतीनं लेखकानं पुस्तकात केलं आहे.

२०१८ साली स्क्रिपाल या रशियन एजंटचा खून सॅलिस्बरी या इंग्लंडमधल्या गावात झाला होता. तीन रशियन  खून करण्यासाठी सॅलिस्बरीत गेले आणि स्क्रिपाल यांच्या दारावर विष फवारलं. त्या विषाच्या स्पर्षानं स्क्रिपाल आणि त्यांची मुलगी मरण पावले.

रशियन लष्करात २९१५५ या क्रमांकाचं एक युनिट होतं. त्यात सुमारे ३०० सैनिक आणि ३० अधिकारी होते. नोविचोक सारखं महाघातक विष तयार करणारी रसायन निर्माण करणारा कारखाना या युनिटशी जोडला गेला होता. या युनिटमधून माणसं विषप्रयोग करण्यासाठी निवडली जात.  विषाची कुपी बरोबर घेऊन जगभर रशियाला नको असलेल्या किंवा पुतीनना त्रासदायक असणाऱ्या माणसाचा काटा काढत.

या माणसांची मूळ ओळख पुसून टाकलेली असे. खोट नाव, खोटा पत्ता, खोटी कामाची जागा, खोटा पासपोर्ट इत्यादी गोष्टी त्यांच्यासाठी तयार केलेल्या असत.

वरील युनिटमधले तिघे लंडनमार्गे सॅलिस्बरीला पोचले आणि काम फत्ते करून गेले. लोचा असा झाला की त्या तिघांच्या पासपोर्टचा नंबर एकच होता. विशेष लोकांना पासपोर्ट देणाऱ्या रशियन विभागानं ही चूक केली होती.

बेलिंगकॅट या संघटनेच्या लोकांनी रशियातल्या आणि युरोपातल्या पाच पन्नास कार्यकर्त्यांच्या मदतीनं ती तीन माणसं मुळातली कोण होती आणि त्यांनी काय काय केलं होतं याचा छडा लावला. कंप्यूटर, ईमेल, सेलफोन, व्हॉट्सअॅप, विविध सरकारी रेकॉर्ड, विमानाची तिकीटं, फोनवरची संभाषणं इत्यादींचा अभ्यास करणारे कसबी कार्यकर्ते बेलिंगकॅटला मदत करतात. पुसटसा फोटो हे कार्यकर्ते तपासतात, तो फोटो पेपरात कधी आला होता, कुठल्या समारंभात त्या फोटोतला माणूस दिसला होता, सैन्यातल्या लाखो लोकांमधे कोणत्या सैनिकाशी तो फोटो जुळतो, कोणी कधीतरी सहज काढलेल्या फोटोमधे तो माणूस दिसतो का याचा शोध घेण्याच्या नादात या कार्यकर्त्यांनी हज्जारो फोटो तपासले आणि ही माणसांच्या मुळाशी ते पोचले.

एलियट हिगिन्स

तिघांपैकी एक जण यांचा संयोजक होता. तो वायफाय शिवाय फोन वापरत असे, टेलेग्राम इत्यादी अॅप वापरत असे. कार्यकर्ते नेटवर्क आणि फोनमधे घुसले. तो माणूस कुठं कुठं गेला, कोणाशी किती वेळ बोलला ते त्यांनी शोधलं. फक्त फोनमधलं संभाषण तेवढं कळू शकलं नाही. पण येवढा डेटा त्यांनी गोळा केला आणि तो फोटो व इतर माहितीशी जुळवला की घटनेचं चित्र व्यवस्थितरीत्या त्यांना उभं करता आलं.

काही महिने मेहनत केल्यानंतर खून घटनेचा सर्व तपशील बेलिंगकॅटनं गोळा केला, तपासला, सिद्ध केला आणि जाहीर केला.

१४ जुलै २०१४ रोजी बेलिंगकॅटची स्थापना झाली.

बेलिंगकॅट म्हणजे मांजराच्या गळात घंटा बांधणं.

स्थापना झाली आणि तीनच दिवसांनी अॅम्स्टरडॅमहून कौलालंपूरला जाणारं विमान युक्रेनच्या आकाशात पाडण्यात आलं. रशियानं या घातपाताची जबाबदारी युक्रेनवर टाकली.

बेलिंगकॅट कामाला लागलं. रशियानं बक नावाचं क्षेपणात्र युक्रेनच्या रशियाधार्जिण्या बंडखोर गटाला दिलं होतं. त्यांनी गाढवासारखं प्रवासी विमानावर क्षेपणास्त्रं फेकलं आणि ते पाडलं. विमानातली सगळी माणसं मेली.

शेकडो कार्यकर्ते, कंप्यूटर जाणकार, फोटोग्राफर्स इत्यादींच्या मदतीनं बेलिंगकॅटनं गोळा केली. माहिती गोळा करतांनाही ती माहिती लोकांकडून जाहीरपणे मागवली, जाहीरपणे तपासून घेतली. रशियन लष्कराच्या ट्रकवरून क्षेपणास्त्रं जागोजागी फिरवण्यात आलं, जेणेकरून त्याचा पक्का ठाव कोणाला मिळू नये. नंतर लष्करी ट्रकवरून उतरवून ते साध्या ट्रकवर ठेवून डागण्यात आलं.

सर्व पुरावे बेलिंगकॅटनं जाहीर केले. रशियाचा या घातपातातला हात बेलिंगकॅटनं निर्विवाद सिद्ध केला.

अगदीच नुकतंच घडलेलं प्रकरण म्हणजे नोवालनी या रशियन नेत्यावर झालेला विषप्रयोग.

बेलिंगकॅटनं विषबाधेचा छडा लावला. नोविचोक हे विष त्यांना मारण्यासाठी वापरण्यात आलं होतं. बेलिंगकॅटच्या कार्यकर्त्यांनी अनेक महिने तपास करून विष कशा प्रकारे देण्यात आलं याचे तपशील जाहीर केले.

लेखक एलियट हिगिन्स हे बेलिंगकॅटचे सर्वेसर्वा निर्माते.

ते शिक्षणात रमले नाहीत. त्यांना पत्रकार व्हायचं होतं, पण त्याचं शिक्षण घ्यायलाही त्यांना जमलं नाही.एका ठिकाणी कारकुनीसारखं काम करत असत. कामाच्या ठिकाणी आणि घरी पोचले की लॅपटॉवर फेसबुक, ट्वीटर, बातम्यांची पोर्टल पहात असत.

२०११ साली अरब स्प्रिंग आंदोलनाच्या बातम्या पहात असताना अमेरिकेतल्या वॉशिंग्टनमधून चालणारा नॅशनल पब्लिक रेडियो एलियटनी ऐकला. अँडी कार्विन दिवसाचे अठरा तास आंदोलनाच्या बातम्या नाना उगमांतून मिळवत होता आणि त्या एकत्र करून आंदोलनाचं चित्र श्रोत्याच्या डोळ्यासमोर उभं करत होता.

एलियटच्या डोक्यात ट्यूब पेटली. एलियटनी लिबियावर लक्ष केंद्रित केलं. लॅपटॉपवर बसून ते लिबियातल्या आंदोलनाच्या बातम्या गोळा करू लागले. ट्विटर, फेस बुक यावर कार्यकर्ते, नागरीक, सरकार, संस्था माहिती टाकत असत. यू ट्यूब वर तर क्लिपचा पाऊसच पडत असे. ही सर्व माहिती गोळा करून, ती संगतवार लावून, आपल्या परीनं त्यातला खरेखोटेपणा तपासून एलियटनी  गार्डियनच्या ब्रेकिंग न्यूज ब्लॉगवर पोस्ट टाकायला सुरवात केली. लोक त्या पोस्ट वाचू लागले. नंतर यथावकाश त्यानं स्वतःचा ब्राऊन मोझेस हा ब्लॉग लिहायला सुरवात केली.हा ब्लॉग पहाणाऱ्यांची संख्या १० हजारच्या पलिकडं पोचली.

२१ ऑगस्ट  २०१३ रोजी सीरियातल्या घुटा या गावात सीरियन सरकारनं बाँबमधून सारीन वायू सोडला. फार घातक वायू, त्यावर बंदी आहे. मुलं, माणसं, कुत्रे, तोंडातून फेस येत धपापत मेली.

घुटामधल्या नागरिकांनी फेसबुकवर, यू टयूबवर या घटनेच्या क्लिप्स टाकल्या. एलियटनी या क्लिप्स पासून त्या टाकणाऱ्या नागरीक आणि कार्यकर्त्याशी संपर्क साधला.रॉकेटचे फोटो मागवले, घटनेची वर्णनं मागवली.   हे रॉकेट कुठं तयार झालं होतं, ते सीरियात कसं पोचलं याची माहिती काढली. ही माहिती विविध कागद, मॅन्यूअल्स, लष्करी पुस्तकं इत्यादींशी ताडून पाहिली. शेकडो तज्ञ आणि साक्षीदार यांच्याकडून माहिती गोळा करून ती माहिती एकत्र लावली.

त्यातून एलियटनं निष्कर्ष काढला की रासायनिक हल्ला झाला होता. कोणतंही सरकार ते मान्य करायला तयार नव्हतं. पण एलियटची माहिती इतकी अचूक होती की शेवटी जगभरच्या सरकारांनी आणि लष्करांनी रासायनिक हल्ला झाल्याचं मान्य केलं.

एलियट हिगिन्स मान्यता पावले.

एलियट हिगिन्स रॉकेटमॅन म्हणून ओळखले जाऊ लागले.

न्यू यॉर्क टाईम्स, वॉशिग्टन पोस्ट, सीएनएन, बाबीसी यांनी हिगिन्सचा मजकूर वापरायला सुरवात केली.

हिगिन्सच्या कामाचा पसारा वाढला. अनेक प्रकरणं तपासासाठी येऊ लागली. कार्यकर्तेही मिळू लागले. पण या अनौपचारीक कामाला काही एक औपचारीकता आवश्यक होती. त्या आपश्यकतेपोटी बेलिंगकॅट ही संस्था तयार झाली.

सत्य शोधा, तपासून पहा, प्रसार करा हे या संस्थेचं ब्रीदवाक्य आहे.

हिगिन्स म्हणतो We are not exactly journalists, nor human-rights activists, nor computer scientists, nor archivists, nor academic researchers, nor criminal investigators, but at the nexus of all those disciplines.

हिगिन्स युद्धविरोधी आहेत, लोकशाहीवादी आहेत. जगात शांतता नांदावी आणि जग प्रदूषणविरहीत व्हावं असं त्याना वाटतं. त्यांना सत्य   शोधायचं आहे.

बेलिंगकॅटची कोणाशीही स्पर्धा नाही. जगात असत्य फार वेगानं पसरत असल्यानं आता नागरीक, कार्यकर्ते आणि वर्तमानपत्रं यांनी एकत्र येऊन सत्य सांगितलं पाहिजे असं बेलिंगकॅटचं म्हणणं आहे.

प्रस्तुत पुस्तकात बेलिंगकॅट या संघटनेची माहिती  आणि  संघटना कसं काम करते याचा तपशील आहे.

प्रस्तुत पुस्तक अत्यंत वाचनीय आहे. पत्रकारी करणाऱ्यांना हे पुस्तक फार म्हणजे फार गोष्टी सांगतं

।।

We Are Bellingcat: An Intelligence Agency for the People.
Eliot Higgins
Bloomsbury Publications.